За самогласното Р

Гласот Р врши служба на самогласка кога се наоѓа меѓу две согласки и во почетокот на зборот ако зад него доаѓа согласка:

дрво, грло, жртва, жртвува, жртвеник, јатрва, крв, прст, прстен, срце, срп, црква, и др.

Самогласката Р во почетокот на зборот се обележува со знакот ’ : ’рбет, ’рбетник, ’рвеник, ’рѓа, ’рѓосан, ’рж,  ’ржан, ’ржи, ’рскавица, ’рт, ’рти, ’рчи. На овој начин приведениве зборови се пишуваат и кога влегуваат во состав со префикс што завршува на согласка: за’рѓа, за’ржи, за’рска, и сл. Ако префиксот завршува на согласка, знакот не се пишува: сржи, среќа, срти.

Тоа е се’ што ќе прочитате во Правописот во врска со самогласното Р. Речиси идентичниот текст ќе го сретнете и на македонската Википедија.

За проблемите со изговорот на самогласното Р пишувала и Симона Груевска – Маџоска, доктор по филолошки науки и научен соработник во ЈНУ институт за македонски јазик

„ Крсте Мисирков“, во статијата со наслов „’Рже не се држе “, објавена во весникот Време, број 1448 (14. 08. 2008.).

Во својата статија, таа не се задржала на правилата за изговор на самогласното Р, туку за употребата на апострофот кај случаите кога Р е самогласно, (на почетокот од зборот) и кај некои турцизми (с’клет) и дијалектизми (ж’т, в’к, в’на) поради недостаток од графема за темниот вокал, како и кај зборови во кои поради некоја причина е испуштен некој глас – држ’ го,  ќ’ идам.

Двојната употреба на апострофот уште повеќе внесува забуна, бидејќи еднаш заменува темен вокал, а друг пат глас што недостасува, а не се изговара.

Веќе еднаш и самиот пишував на  таа тема, за самогласното Р, а текстот го објавив на мојот блог www.lpartikov.blogspot.com на 20. 04. 2008.

Секојдневно, како наставник, се соочувам со неправилен изговор на самогласното Р од страна на учениците, а што е уште пострашно и од некои новинари, (од некои приватни телевизии), чиј глас оди во етерот, а со тоа внесуваат додатна забуна околу правилниот изговор на самогласното Р.

Изговорот на самогласното Р, во некои наши дијалекти во Источна Македонија, отстапува од стандардниот изговор. Тоа е позабележливо во селските средини. Имено, неправилниот изговор на самогласното Р се состои во тоа што темниот вокал, за којшто во нашата азбука немаме графема, во селските средини редовно се изговара зад Р , па би можеле таа аномалија да ја наречеме – „селски изговор“, зашто ја среќаваме во селските говори и во Источното и во Западното наречје, па не би можеле да ја разгледуваме како дијалектна црта на говорите од Источна Македонија.

Ако тргнеме од фактот дека нашата азбука е фонетско писмо, што ќе рече дека за секој глас имаме графички знак – буква, ќе заклучиме дека во нашиот гласовен систем имаме триесет и еден глас, колку што нашата кирилица има букви. Но, во праксата не е така… нашиот гласовен систем има 32 гласа, а проблемот со темниот вокал го решаваме со апостроф, кој пак има двојна природа – да го замени темниот вокал, при што се чита како некогашното старословенско „ер“, а во друга ситуација заменува глас што отпаднал и не се изговара.

Проблемот е стар, а за него се молчи. На таа тема се обиде да проговори проф. д-р Лилјана Минова- Ѓуркова, но работата се исполитизира и таа се повлече. Лошо е кога за јазични теми разговараат политичарите.

Со овој текст, би сакал да помогнам, да објаснам – како правилно да читаме и при ваква состојба, во отсуство на соодветна графема за темниот вокал.

Кога Р ќе се најде меѓу две согласки, а по согласката не доаѓа самогласка, правилно е темниот вокал да следи по Р.

Пример: врв, грб, Грк, грчки, трн, црв, црн, крт, крв, крвна, срт, стрв, стрвна, дрвна, срп, прв, …

Кога Р ќе се најде меѓу две согласки, а зад втората согласка следува самогласка, правилно е темниот вокал да го изговараме пред Р.

Пример : врвот, грбот, црвот, Гркот, трнот, црвек, црвот, кртот, крвав, црвен, дрво, дрвен, Србин, Хрват, срце, прва,…

Исклучок од ова правило прави изговорот на трње, каде темниот вокал и покрај ваквиот распоред, се изговара по Р.

Местењето на темниот вокал, т.е. неговиот изговор пред или по Р во зависност од распоредот на гласовите во зборот со додавање на наставки, најдобро може да се согледа од следната табела:

	Изговор на темниот вокал пред Р	Изговор по Р
врв грб грд Грк грм крв крт прв прст срп срт стрв цврст црв црн црква трн штрк	врвот, врвен, грбот, грбови, грбав, грбава грда, грдо, грди, Грција, Грци грмушка грло, грла, грлен дрво, дрвен, дрвена, дрвено, дрвени крвав, крвава, крваво, крвави кртот, кртови, кртечини прва, прво, први, првенец срна, срничка, срни српот, српови сртот, сртови стрвен Србија, Србин срце, срца, срцев, срцева, срцеви трло, трла, црвек црвен, црвена, црвено, црвени црна, црно, црни, црнец, – црнее црковен, црковна, црковни трнот, трновит штркот, штркови	врвна, врвни грбна, грбно, грбни грчки грлце дрвна, крвна првпат прсти, прстен срнче стрвна, стрвни српски срцка (дијалектно) цврста, цврсто, цврсти црвци, црвче, црвлив, црнка цркви, црквар трнлив, трње (исклучок) црвци, црвче, црвлив, црнка цркви, црквар трнлив, трње (исклучок) штркле, штркче,